“Moj grad” – Vrbaški grad, Grad Marije Terezije

Vrbaški grad u narodu koji živi pod obroncima planine Kozara poznatiji je kao Grad Marije Terezije ili Marijin grad, po austrougarskoj kraljici Mariji Tereziji, koja je živjela mnogo kasnije nego što je ovaj grad postojao i nikad nije vladala na teritoriji Gornjih Podgradaca.

Vrbaški grad naziv je dobio po riječici Vrbaškoj, a prvi put, prema riječima arheologa Zvičajnog muzeja Gradiška Milana Đurđevića koji je više godina temeljno istraživao stare zidine, grad se pominje 1293. godine.

Ostaci ovog grada se nalaze 3 kilometra južno od urbanog dijela Gornjih Podgradaca na lijevoj obali rijeke Vrbaške, na brdu Pavetnjak, na 285 metara nadmorske visine. Ispod grada je 2016. godine pronađena i impozantna srednjovjekovna crkva koja se po predanju dovodi u vezu sa sv. Đorđem. Srednjovjekovna tvrđava Vrbaški grad i crkva Svetog Đorđa u Gornjim Podgradcima 17. decembra 2019. godine proglašeni su nacionalnim spomenicima BiH.

Vrbaški grad je imao veoma burnu istoriju u periodu preko 300 godina svog postojanja.

Pretpostavlja se da je u Vrbaškom gradu živjela aristokratija, odnosno plemstvo, a nizvodno od tog mjesta u proširenoj aluvijalnoj ravni Vrbaške nastalo je naselje slobodnih i zavisnih ljudi, pa tako odmah ispod Vrbaškog grada se nalaze Podgradci, Gornji i Donji.

Grad Vrbas je bio administrativni centar župe Vrbas koja se javlja prvi put u izvorima 1244. godine, odnosno, u povelji ugarskog kralja Bele IV. Grad se spominje 26.9.1320. i 12.5.1321. godine u poveljama koje su u njemu izdane. Župa Vrbas pripadala je 1350. godine Slavoniji. Gospodari ovog grada bili su slavonski velikani Babonjići, kasnije nazvani Blagajski.

Na ovom lokalitetu pronađen je srebrenjak Matije Korvina iz druge polovine 15. vijeka.  Korvin je bio značajan za ove krajeve, jer je branio zemlju od Osmanlija.

Crkva Svetog Đorđa svoje mjesto je našla u djelu „Sakralna arhitektura Banjalučke eparhije“, u monografiji u koju su uvrštene bazilike, manastiri, manastirišta i crkvišta na teritoriji Banjalučke eparhije, a koje svjedoče o više od 1.500 godina pravoslavne crkve na jasno ograničenom prostoru.Govoreći o ovoj crkvi jedan od autora Bojan Vujinović je rekao da bi arheološko nalazište Vrbaški grad kod Gornjih Podgradaca moglo u skorije vrijeme da bude revitalizovano.

Na lokaciji Vrbaškog grada predviđen je etno restoran sa lokalnim, tradicionalnim jelima i istorijski muzej sa stalnom postavkom artifakata pronađenih na ovom lokalitetu, kao i na okolnim lokalitetima kojima je područje Gradiške veoma bogato. Planirani su i  sportski tereni jer je lokacija Vrbaškog grada idelana obzirom da se nalazi na regionalnim putu Gradiška -Mrakovica.

Naime, cilj idejnog rješenja oko lokaliteta, a koje je uradio nekadašnji student Arhitektonsko-građevinsko-geodetskog fakulteta u Banjaluci Aleksandar Vulić, jeste stvaranje savremenog ambijenta u srednjovijekovnom gradu uz implementaciju novih sadržaja radi razvoja arheološkog lokaliteta.

G.V.